Een blik in de tijd

Hij kijkt strak in de camera. Hij doet zijn best om er met zijn forse, donkere snor zo stoer mogelijk uit te zien, maar zijn houding komt wat onwennig en stram over. Of zou het komen doordat hij vandaag voor deze gelegenheid zijn beste pak heeft aangetrokken? Een nette, donkere jas, hoog dichtgeknoopt, wit overhemd met lichte stropdas. De manchet van het overhemd steekt keurig een eindje uit de mouw van zijn jas, en is daaronder een horloge te zien? Hij draagt een donkere hoed en precies midden op zijn voorhoofd zit een rond gaatje. Geen kogelgat gelukkig, want hij staat fier rechtop. Al zoekt hij wel steun bij zijn vrouw: hij heeft zijn hand quasi nonchalant op haar schouder gelegd, maar door de algehele stramme houding blijft toch de indruk hangen dat hij liever ergens anders was toen de foto werd gemaakt.

Bauke Kingma en Antje Loodewegen

Zijn vrouw ziet er een stuk ontspannener uit. Ze zit op een stoel, lijkt zich niets aan te trekken van de hand van haar man die op haar schouder drukt en is kennelijk afgeleid door iets wat zich rechts buiten beeld bevindt. Daar kijkt ze naar, afwezig, met een lichte glimlach alsof ze er met haar gedachten niet bij is. Haar gezicht straalt rust uit, in tegenstelling tot haar gespannen man. Of staart ze expres weg, omdat ze nog gespannener is dan hij? Op haar opgestoken haar prijkt een hoed met een zwierige veer die parmantig de lucht in steekt. Ze heeft een donkere japon aan, die tot bovenaan is dichtgeknoopt. Een dun wit randje piekt er nog net boven uit.

Het is duidelijk een oude foto. De gezichten zijn nog redelijk scherp, net als de hand van de man. Maar waar zijn donkere pak en haar donkere japon elkaar zouden moeten raken, is het nu een grote zwarte vlek geworden, met dwars over de lengte van de jas van de man een witte vouw of kras. We weten ook hoe ze heten: bovenaan heeft iemand met rood hun namen geschreven. De man heet Bouk (eigenlijk Bauke) Kingma, de vrouw Antje Loodewegen.

 

Een nieuw, onbekend leven

Toen Bauke 29 en Antje 30 was, begon dit echtpaar aan een groot avontuur. Met hun vier kinderen in de leeftijd van 1,5 tot 5 jaar verlieten ze het Groningse Vierhuizen en gingen ze op weg naar hun nieuwe leven aan de andere kant van de wereld: Chili. Het was 1896.

Ze waren niet de enige die de grote oversteek waagden. Uit Groningen en Drenthe vertrokken dat jaar maar liefst twintig families naar Chili. Het waren grote gezinnen, en het was niet ongewoon dat er bij vertrek soms zeer jonge kinderen van nog maar een paar maanden oud waren. Hoe ze de gevaarlijke zeereis langs de verraderlijke kliffen van Vuurland hebben overleefd, mag een wonder heten. Maar dat die twintig families – in totaal een groep van meer dan honderd personen – alles achterlieten om met hun jonge kinderen aan de andere kant van de in die tijd volkomen onbekende wereld opnieuw te beginnen, zegt wel iets over hun moed. Of hun wanhoop. Was de situatie in de tijd werkelijk zo slecht dat je bereid was om alles in de waagschaal te stellen, inclusief het leven van je vrouw en kinderen? En hoe zal dat geweest zijn, die eerste stappen op terra incognita – aarzelend, kordaat, bang, onzeker, vastbesloten? Hebben al je kinderen de reis overleefd? Wat zal er nu gebeuren? Hoe gaan ze het redden in Chili? Slagen ze erin een goed bestaan op te bouwen of is de heimwee te groot en keren ze terug naar het moederland?

Bauke Kingma is in elk geval teruggekeerd naar Nederland: hij sterft in 1945 in een verzorgingshuis in Groningen, 78 jaar oud. Antje Lodewegen sterft in 1946, maar waar is nog onbekend. Zeker is dat ze afstammelingen hebben in Argentinië: een van hun achterkleinkinderen daar heeft de foto waarop ze in hun beste goed staan op Facebook geplaatst.

Hoe het met de andere negentien families is afgelopen, is grotendeels onbekend. Een paar zijn teruggekeerd, maar enkele hebben ook hun familielijn in Chili en Argentinië voortgezet. Dat blijkt uit Chileense en Argentijnse Facebookprofielen: mannen en vrouwen van verschillende leeftijden met een Zuid-Amerikaans uiterlijk en ontegenzeggelijk on-Spaanse maar o zo Nederlandse namen Gerding, Olthof, Kingma. Het leidt zelfs tot een op zijn minst markant te noemen combinatie van een jonge knul met een onmiskenbaar latino uiterlijk die nota bene Popke Olthof heet, vermoedelijk naar zijn Groningse over-overgrootvader die in 1896 de oversteek heeft gewaagd vanuit Dorkwerd.

Deze twintig families hebben zich met hun moed, overlevingsdrang, zucht naar avontuur, wanhoop – noem het maar zoals je wilt – genesteld in mijn gedachten. Een ragfijn lijntje naar mijn eigen familie via het gezin Gerding maakt dat ik geïntrigeerd ben geraakt door hun levens. Levens, meervoud dus: hun leven in Nederland en hun leven in Chili. Met literatuur- en archiefonderzoek hoop ik de komende tijd meer te weten te komen over de algemene achtergrond van hun vertrek naar de andere kant van de wereld. Mijn onderzoek beperkt zich niet tot Nederland: in Liverpool, Antwerpen, Hamburg – waarvandaan de schepen naar Zuid-Amerika vertrokken – is ook een schat aan informatie te vinden. En niet te vergeten Chili zelf: waar kwamen ze aan en waar kwamen ze terecht? En waar wonen hun afstammelingen tegenwoordig?

Van tijd tot tijd zal ik op deze plek uit de doeken doen wat ik nog meer ontdekt heb. Mijn ultieme doel met dit alles is vast geen verrassing: een boek. Ooit. Maar vast en zeker. Ik zou ongelooflijk dankbaar zijn als er correspondentie of dagboeken boven komt drijven; een authentieker beeld van hun levens kan ik me niet voorstellen. Deze families verdienen het om uit de anonimiteit gehaald te worden – al was het alleen maar om hun heldenmoed.

In gesprek met de jeugd

‘Wablief?’

Verbaasd keek ik op van mijn boek. De laatste keer dat ik dat woord hoorde, was jaren geleden. Een man op leeftijd legde zijn hand achter zijn oor en zei: ‘Wablief?’ omdat hij het niet goed had verstaan. Daarvóór kende ik dat woord alleen uit boeken die zich nog voor de Tweede Wereldoorlog afspeelden.

De reden dat ik verbaasd opkeek uit mijn boek, was dat de stem die bij dat woord hoorde duidelijk niet van een man op leeftijd was, maar van een jongen. Ik keek uit het raam en geen bejaarde te bekennen: alleen kinderen van een jaar of 12, 14. Waar hebben die dat woord opgepikt?

 

Ik voel me oud

Een tijdje geleden zat ik in een bus vol met studenten. Ik luisterde stiekem naar het gesprek van de twee meisjes naast me. ‘Na de vakantie ga ik twee maanden naar Japan om te studeren, wist je dat al?’ ‘Echt?? Vet zieke shit, man, wow. Echt slecht dat je dat gaat doen.’ De gezichtsuitdrukking van dat meisje klopte niet helemaal bij de verontrustende woorden die ze uitsprak: ze was duidelijk blij voor haar vriendinnetje. En dat onderstreepte ze blijkbaar met vier woorden die in mijn ogen het tegenovergestelde zeiden van wat ze bedoelde: vet, ziek, shit en slecht. Het is te hopen dat het meisje dat naar Japan gaat, dat niet allemaal meemaakt.

Dit minigesprekje bevestigde wat ik al een tijdje voelde aankomen: ik word oud. Zelf stam ik uit de tijd dat we dingen nog cool, gaaf en tof vonden. Dan wisten je gesprekspartners tenminste dat je echt oprecht blij was. Maar die woorden zijn duidelijk uit de gratie. Nu wordt er van je verwacht dat je het tegenovergestelde zegt van wat je bedoelt: iets is niet meer cool, maar ziek. Als ik met die jongelui praat en ik gebruik woorden uit mijn eigen dinosaurusjeugd, dan kijken ze me meewarig aan, alsof de aftakeling al heeft ingezet. Terwijl ik nog maar halverwege de 30 ben.

 

Er is nog hoop. Het feit dat een woord als wablief, uit een tijd ver voordat ik geboren werd, nu in de 21e eeuw wordt gebezigd door jongeren die zelf in de 21e eeuw zijn geboren, doet me deugd. Er is toch nog waardering voor oude mensen.

Winkelmeisjes en kantinejuffrouwen

‘Als u het niet erg vindt, drink ik even mijn koffie op. Ik heb vandaag al zo veel kouwe koffie gehad.’

Meid, je doet maar. Geniet ervan, zou ik zeggen. Intussen worstel ik in het pashokje met een truitje dat duidelijk veel kleiner is dan de L die op het etiket staat.

De vrouw die zo naar haar hete koffie snakt, is de verkoopmedewerkster en staat alleen in de winkel. Eerder had ze al ijverig gevraagd of ze me ergens mee kon helpen, maar toen bleek dat ik eerst even wilde rondkijken, keerde ze opgelucht terug naar haar dampende koffie op de verkoopdesk. Arm mens. Als je alleen in de winkel staat en klanten moet helpen, kom je natuurlijk nooit aan je koffie toe.

Teleurstelling

Terwijl ik in het pashokje besloten heb dat het truitje toch echt niet voor mij gemaakt is, kletst het winkelmeisje door. ‘Ja, mijn baas wil eigenlijk niet dat ik koffie in de zaak drink, maar ja, hij is er toch niet, hè, en ik moet koffie hebben anders trek ik het gewoon niet het zijn zulke lange dagen en dan is het nog donderdag dus koopavond vanavond en dacht je dat ik pauze kreeg ja nee een halfuurtje meer kan er niet van af het is een echte slavendrijver die man niet normaal meer wat vindt u daar nou van?’ Als ik die baas was, had ik je op staande voet ontslagen, dacht ik wraakgierig en chagrijnig in mijn teleurstelling over dat te krappe truitje. Roddelen over mij met klanten, wat denk je wel niet? En ook nog koffie drinken terwijl ik je uitdrukkelijk heb gezegd dat ik dat niet wil hebben! Je spullen pakken kun je!

Maar dat zeg ik maar niet. Beleefd hang ik het veel te krappe truitje weer terug, wens haar een heerlijke koffie toe en vertrek.

Bron: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/60/Hungarian_Antique_three-column_full-keyboard_cash_register_1902.jpg

Vroeger

Ze doet me met haar geklets denken aan de kantinejuffrouw van de universiteit toen ik nog studeerde. Je studiedag begon en eindigde toen in de kantine. Daar werkte Anita, een vrouw van in de vijftig. Die kletste je de oren van het hoofd, zonder acht te slaan tegen wie ze aan het kletsen was. Als zij achter de kassa zat, stond er altijd een ellenlange rij te wachten. Dat kwam omdat ze hele verhalen vertelde, over de buurvrouw van de neef van haar man die toch zo’n enge ziekte had en geen dokter die haar hielp natuurlijk. Intussen deed ze gewoon haar werk, rekende af en ging door naar de volgende, maar zonder haar verhaal te onderbreken. Als je daar in de rij stond kreeg je dus altijd maar één aflevering van de soap mee, want soaps waren het wel. ‘Ja en toen zeg ik tegen mijn man ik zeg dat is toch niet normaal meer zeg ik?! Die vrouw ligt daar te … Dat is dan 5,65. En 35 cent terug.’ En door naar de volgende. ‘… creperen en niemand die haar helpt! Wat is dat toch met die mensen tegenwoordig. Dus ik zeg je moet eens naar …  2,50 Ja bedankt …  Jomanda. Die heeft van dat water dat schijnt heel goed te zijn ze straalt het in met iets van God of zo ja zelf geloof … Ja daar heb ik niet veel aan. Ik doe niet aan kortingen. Als je vijf cent tekortkomt heb je pech gehad … ik niet in God maar als ik zo ziek was als haar zou ik toch anders gaan denken. En zij erheen en wat denk je …? Loop eens even door, er zijn er meer die dorst hebben …’ En zo maar door. Een fenomeen was het.

Ze haalde ook altijd de lege kopjes op. Dan moest je echt oppassen, want als je nog een bodempje koffie had, was voor haar het kopje leeg en nam ze het mee. Je moest echt je kopje stevig vasthouden, want ze was in staat het uit je handen te rukken. Eerstejaars kon je zo herkennen als zij langs was geweest met haar karretje: de volkomen verblufte blik van ‘maar die was nog niet leeg!’.

Die Anita. Ze moet inmiddels met pensioen zijn, maar ze was geliefd bij de hele universiteit. Omdat ze zo haar eigen manieren had. Heel soms zie ik nog iets van Berta in andere winkelmeisjes en kantinejuffrouwen. Stiekem even genieten.

Bebrilde hoofden

Je ziet het regelmatig. Zodra een zekere leeftijd angstwekkend snel dichterbij komt, moeten zij er ook aan geloven. Gelukkig zijn die dingen niet zo duur, met een paar euro ben je bij de eerste de beste drogist al klaar. Dat scheelt. Die dure dokter kan nog wel even wachten.

Toch wel even wennen, dat vermaledijde ding. Maar ze hebben het wel nodig, want zodra ze iets moeten lezen, worden ze er weer pijnlijk aan herinnerd dat ze ouder worden. Gelukkig lezen ze niet zo veel en kunnen ze het ding gemakkelijk ergens kwijt waar ze het niet zullen vergeten (ook al zo’n ouderdomskwaaltje).

Waar? Op hun voorhoofd natuurlijk.

Ik heb het over mannen die de vijftig gepasseerd zijn, met de eerste grijze haren op hun hoofd en de eerste rimpels in hun gezicht. Mannen die last beginnen te krijgen van de ouderdom: niet alleen wat hun uiterlijk betreft, maar ook lichamelijke kwaaltjes zoals ogen die achteruitgaan. Ze stellen het lang uit, maar gaan dan toch maar naar de drogist aan de andere kant van de stad – ze zouden de buren eens tegenkomen – en kopen een brilletje van 2 euro. Of ze laten het hun vrouw doen.

Image: NIck Costopoulos

Toegegeven, het leest wel makkelijker. De letters dansen niet meer zo en hun hoofdpijn is opeens stukken minder geworden. Maar die bril, die bril. Ze kunnen er maar niet aan wennen. Het is toch een duidelijk teken van aftakeling en ze kunnen het niet uitstaan dat ze steeds tegen de randen van dat ding aan zitten te kijken als ze niet hoeven te lezen. Dus parkeren ze het dan ergens anders.

Waar? Op hun voorhoofd natuurlijk.

Zouden ze dan echt niet door hebben dat dat geen gezicht is? Zo’n bril op je voorhoofd met die rimpels erachter en de ogen eronder? Sommigen doen het zo vaak dat ze op hun voorhoofd twee kleine verticale gleufjes hebben waar de neusvleugels van hun bril precies inpassen. Weten ze dan niet dat ze er zo niet alleen oud, maar ook nog eens seniel uitzien?

Blijkbaar niet.

Arme stakkers. Ze worden oud, maar willen het niet toegeven. Hartfalen, slechte ogen, doofheid, artrose en dementie liggen al op de loer, maar ze zullen het met hand en tand bestrijden. Te beginnen met een leesbrilletje van 2 euro om de slechte ogen tegen te gaan. Want zo erg is het toch niet? De meeste tijd hebben ze dat ding niet eens nodig!

Nee, inderdaad. Dat is te zien.

Lieve mannen, wees niet bang, je reputatie van stoere, sterke kerel in de bloei van zijn leven is nog lang niet voorbij als je een bril moet dragen. Kijk maar naar de vrouwen. Die weten dat dat leesbrilletje niet genoeg is en gaan meteen voor een kekke, stoere bril. Die ze de hele tijd op hun neus houden. Want zij hebben wel door dat ouder worden niet meteen hoeft te betekenen dat je er dan ook maar seniel moet uitzien. Met je bril op je voorhoofd en dan vervolgens vergeten waar je hem gelaten hebt. Wees verstandig, koop een echte, goede bril. En houd hem waar hij hoort.

Op je neus.

Tijdspieken

Je ziet het wel vaker: mensen die strak voor zich uit staren, met hun hoofd leunend op de ene schouder en de kin naar voren. Dan draaien ze hun hoofd op de andere schouder, en dan weer terug – met een pijnlijk gezicht omdat ze een spiertje in hun nek overstrekt hebben. Waarom toch die capriolen? Nou, ze willen weten hoe laat het is. En ze zijn hun horloge vergeten. Dus zijn ze afhankelijk van de welwillendheid van andere mensen om een horloge te dragen.

Daar houdt die welwillendheid echter vaak op. Want het horloge is nog wel te zien, maar de wijzerplaat vaak niet. Die is meestal net buiten het blikveld van de niet-horlogedrager die wil weten hoe laat het is. Dus draait en draait hij zijn hoofd om de tijd te kunnen lezen op het horloge van de ander. Soms slaagt de niet-horlogedrager in zijn opzet en keert hij met een tevreden blik terug naar waar hij mee bezig was. Of de schrik slaat hem om het hart als hij erachterkomt dat hij al te laat is: dan gaat hij er halsoverkop vandoor. Soms ook leiden die capriolen tot niets: hoe de niet-horlogedrager ook draait en draait met zijn hoofd, de wijzerplaat is ver buiten bereik.

Waarom vraagt hij niet gewoon hoe laat het is, zou je denken. Maar nee, dat kan niet. Dat hoort niet bij de sport. Het gaat er juist om dat je zo onopvallend mogelijk op het horloge van de horlogedrager kijkt. Daarbij negeer je natuurlijk de verwarde blikken van je omgeving die niet snapt waarom je zo raar met je hoofd doet. Soms is er dan zo’n slimmerd die vraagt: ‘Wil je weten hoe laat het is of zo? Dat mag je best vragen hoor. Het is zes uur.’ Flauwerik. Nou is het spelletje verpest.

Image: Anastasia Tim

De beste horloges om de tijd op af te kijken zijn horloges met een lekker grote wijzerplaat, liefst zwarte cijfers op een witte achtergrond. Witte cijfers op een zwarte achtergrond mag eventueel ook. Maar het moet wel een flinke wijzerplaat zijn. Sommige vrouwen dragen zo’n elegant, slank horloge met een rechthoekige glanzende wijzerplaat waarop alleen de wijzers zichtbaar zijn. Ja, en die lullige kleine streepjes voor de 6 en de 12 – als je mazzel hebt hebben de ontwerpers ook aan een ministreepje voor de 3 en de 9 gedacht. Daar heb je dus helemaal niets aan als tijdspieker. Vergeet die streepjes dus maar. En die wijzers zijn uiteraard net zo elegant en slank als het horloge zelf – absoluut onzichtbaar. Als je als tijdspieker zo’n prachtig, waardeloos horloge ziet, kun je je de moeite besparen. Je komt er toch niet achter hoe laat het is op zo’n ding.

Hoe ik dat allemaal weet? Inderdaad, ik ben ook zo’n niet-horlogedrager. Het heeft me heel wat zere nekken gekost, ik ben ook heel vaak te laat gekomen op afspraken en ik heb heel wat tijd verspild met het staren naar een elegant dameshorloge. Wat mijn omgeving inmiddels van mijn staargedrag vindt, wil ik liever niet weten. Maar nu ben ik wel een volleerd tijdspieker. Weet iemand toevallig hoe laat het is?